Mua sắm là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa mua sắm

Mua sắm là hoạt động lựa chọn, đánh giá và chi trả để có được hàng hóa hoặc dịch vụ nhằm đáp ứng nhu cầu tiêu dùng hoặc sản xuất. Đây là một hành vi kinh tế có chủ đích, có thể diễn ra ở cấp độ cá nhân, hộ gia đình hoặc tổ chức, tùy thuộc vào mục đích sử dụng. Mua sắm là yếu tố trung tâm trong nền kinh tế thị trường, phản ánh mối quan hệ cung – cầu và hành vi tiêu dùng thực tế.

Trong lĩnh vực tổ chức, khái niệm mua sắm thường được thay thế bằng thuật ngữ “procurement”, bao gồm cả quá trình lập kế hoạch, đàm phán, lựa chọn nhà cung cấp và theo dõi thực hiện hợp đồng. Đây là một phần quan trọng trong chuỗi cung ứng, góp phần kiểm soát chi phí, nâng cao hiệu suất hoạt động và đảm bảo chất lượng đầu vào cho doanh nghiệp.

Mua sắm không chỉ giới hạn trong việc tiếp cận vật phẩm vật lý mà còn bao gồm cả dịch vụ, quyền sử dụng, thuê bao, hoặc dữ liệu. Ngày nay, mua sắm có thể được thực hiện qua nhiều phương tiện, bao gồm trực tiếp tại điểm bán lẻ, qua điện thoại, qua mạng Internet hoặc hệ thống quản trị doanh nghiệp.

Các hình thức mua sắm phổ biến

Với sự phát triển của công nghệ và thay đổi hành vi tiêu dùng, mua sắm đã vượt ra khỏi các mô hình truyền thống để phát triển đa dạng về hình thức. Mỗi hình thức mang những đặc điểm riêng, phù hợp với từng nhóm đối tượng và mục đích khác nhau.

Dưới đây là các hình thức phổ biến:

• Mua sắm tại chỗ: Giao dịch tại cửa hàng vật lý, siêu thị, trung tâm thương mại. Ưu điểm: trải nghiệm trực tiếp, được tư vấn tại chỗ.
• Mua sắm trực tuyến: Qua nền tảng thương mại điện tử như Amazon, Shopee. Ưu điểm: tiện lợi, tiết kiệm thời gian, đa dạng sản phẩm.
• Mua sắm qua nhóm: Các nền tảng như Groupon cho phép nhiều người cùng mua để được giá chiết khấu cao.
• Đấu giá hoặc mua theo giá thầu: Giao dịch linh hoạt theo giá thị trường, phổ biến trên eBay hoặc các sàn đấu thầu công.

Bảng sau minh họa sự khác biệt giữa các hình thức mua sắm chính:

Hình thức	Ưu điểm	Hạn chế
Mua tại chỗ	Trải nghiệm thực tế, dễ đổi trả	Tốn thời gian, giới hạn không gian
Mua trực tuyến	Tiện lợi, đa dạng, dễ so sánh giá	Nguy cơ lừa đảo, không kiểm tra được sản phẩm trước
Mua theo nhóm	Giá rẻ, khuyến mãi lớn	Phụ thuộc số lượng người tham gia
Đấu giá	Có thể mua được hàng hiếm	Giá không ổn định, rủi ro cao

Tâm lý và hành vi người tiêu dùng

Quyết định mua sắm bị chi phối bởi nhiều yếu tố tâm lý, xã hội và cá nhân. Mô hình 5 bước hành vi mua hàng được công nhận rộng rãi trong lĩnh vực marketing và kinh tế hành vi:

1. Nhận biết nhu cầu
2. Tìm kiếm thông tin
3. Đánh giá lựa chọn
4. Ra quyết định mua
5. Hành vi sau mua (hài lòng, phàn nàn, giới thiệu…)

Mỗi bước trong mô hình trên chịu ảnh hưởng bởi yếu tố văn hóa, tình trạng tài chính, thói quen và trải nghiệm tiêu dùng trước đó. Ví dụ, người có thu nhập ổn định có xu hướng tìm kiếm giá trị dài hạn, trong khi người có thu nhập thấp có xu hướng ưu tiên giá rẻ và chiết khấu.

Để phân tích định lượng hành vi mua sắm, một mô hình lựa chọn rời rạc có thể được sử dụng:

$U_{ij} = \beta X_{ij} + \varepsilon_{ij}$

Trong đó $U_{ij}$ là tiện ích mà người tiêu dùng $i$ nhận được từ lựa chọn $j$, $X_{ij}$ là đặc điểm sản phẩm, $\beta$ là hệ số tác động và $\varepsilon$ là thành phần nhiễu không quan sát được.

Mua sắm và kinh tế tiêu dùng

Mua sắm là động lực chính cho chi tiêu tiêu dùng – một trong bốn thành phần quan trọng của GDP. Trong mô hình tổng cầu:

$GDP = C + I + G + (X - M)$

Trong đó $C$ là chi tiêu tiêu dùng cá nhân, chiếm tỷ trọng lớn nhất ở nhiều quốc gia, đặc biệt trong các nền kinh tế dịch vụ như Hoa Kỳ, Canada, Nhật Bản. Chi tiêu tiêu dùng bao gồm mọi hoạt động mua sắm của hộ gia đình: thực phẩm, quần áo, thiết bị, giải trí, y tế, giáo dục…

Theo dữ liệu từ OECD, chi tiêu hộ gia đình chiếm khoảng 60% GDP ở các nước phát triển. Mức chi tiêu này phản ánh kỳ vọng tiêu dùng, mức sống và xu hướng tiết kiệm. Trong bối cảnh khủng hoảng kinh tế hoặc đại dịch, xu hướng tiết giảm chi tiêu khiến cầu tiêu dùng suy giảm, ảnh hưởng trực tiếp đến tăng trưởng.

Bảng dưới cho thấy tỷ lệ chi tiêu hộ gia đình trong GDP tại một số nước:

Quốc gia	Tỷ lệ chi tiêu hộ gia đình/GDP (%)	Năm
Mỹ	68.1	2023
Nhật Bản	54.9	2023
Đức	53.5	2023
Việt Nam	61.4	2022

Mua sắm trong doanh nghiệp (Procurement)

Mua sắm trong doanh nghiệp, hay còn gọi là "procurement", là quy trình chiến lược nhằm đảm bảo tổ chức có được hàng hóa, dịch vụ và nguyên vật liệu cần thiết để vận hành một cách hiệu quả. Đây là hoạt động mang tính hệ thống, đòi hỏi đánh giá nhà cung ứng, đàm phán giá, kiểm soát chất lượng và quản trị rủi ro chuỗi cung ứng.

Procurement bao gồm hai cấp độ chính:

• Chiến lược: Xây dựng chính sách mua sắm, thiết lập quan hệ dài hạn với nhà cung ứng, lựa chọn phương thức đấu thầu
• Thực thi: Đặt hàng, theo dõi tiến độ giao hàng, kiểm tra hàng hóa và thanh toán

Các giai đoạn chính trong quy trình procurement:

1. Xác định nhu cầu và ngân sách
2. Lựa chọn phương thức đấu thầu hoặc đàm phán
3. Đánh giá và lựa chọn nhà cung ứng
4. Ký hợp đồng và kiểm soát thực hiện
5. Đánh giá hiệu suất và tái đàm phán (nếu cần)

Tổ chức như World Bank quy định tiêu chuẩn minh bạch và cạnh tranh trong mua sắm công để đảm bảo hiệu quả tài chính và phòng chống tham nhũng.

Ảnh hưởng của công nghệ tới mua sắm

Công nghệ đã làm thay đổi hoàn toàn cách thức thực hiện và quản lý hoạt động mua sắm. Việc số hóa quy trình mua hàng giúp tăng tốc độ, minh bạch hóa thông tin và giảm sai sót trong quản trị chuỗi cung ứng.

Các công nghệ đang được ứng dụng mạnh mẽ gồm:

• Thương mại điện tử: Cung cấp nền tảng giao dịch giữa doanh nghiệp và người tiêu dùng (B2C), giữa doanh nghiệp với doanh nghiệp (B2B)
• Trí tuệ nhân tạo (AI): Gợi ý sản phẩm theo hành vi mua sắm, tối ưu chi phí logistics
• Phân tích dữ liệu lớn (Big Data): Theo dõi xu hướng tiêu dùng và lập kế hoạch tồn kho
• Thanh toán điện tử: Ví điện tử, mã QR, thanh toán qua ngân hàng số

Các nền tảng như Alibaba và Amazon đã tích hợp AI để cá nhân hóa trải nghiệm, từ gợi ý sản phẩm đến định giá động. Ngoài ra, công nghệ blockchain đang được nghiên cứu để minh bạch hóa chuỗi cung ứng.

Ảnh hưởng xã hội và môi trường của hành vi mua sắm

Hành vi mua sắm, nếu không kiểm soát, có thể dẫn đến hậu quả tiêu cực về môi trường và xã hội. Mô hình sản xuất hàng loạt giá rẻ – điển hình là "fast fashion" – đang tiêu tốn tài nguyên, gây ô nhiễm và tạo áp lực lao động tại các nước đang phát triển.

Tác động cụ thể bao gồm:

• Môi trường: Rác thải nhựa, ô nhiễm nước thải công nghiệp, phát thải CO₂
• Xã hội: Điều kiện lao động tồi tệ, bất bình đẳng giới trong nhà máy, bóc lột trẻ em

Một giải pháp quan trọng là hướng tới mô hình mua sắm bền vững, tức là lựa chọn sản phẩm thân thiện với môi trường, sản xuất có trách nhiệm, có vòng đời dài và dễ tái chế. Doanh nghiệp cần minh bạch hóa quy trình sản xuất và chịu trách nhiệm với cộng đồng.

Bảng sau trình bày sự khác biệt giữa mô hình tiêu dùng truyền thống và tiêu dùng bền vững:

Tiêu chí	Tiêu dùng truyền thống	Tiêu dùng bền vững
Giá cả	Ưu tiên rẻ	Ưu tiên chất lượng lâu dài
Chuỗi cung ứng	Thiếu minh bạch	Công khai, có kiểm chứng
Tác động môi trường	Cao	Thấp
Tuổi thọ sản phẩm	Ngắn	Dài

Thống kê và xu hướng mua sắm hiện đại

Theo Statista, doanh thu từ thương mại điện tử toàn cầu đã vượt 6 nghìn tỷ USD vào năm 2024 và được kỳ vọng tiếp tục tăng trưởng nhờ sự phổ cập của điện thoại thông minh và hạ tầng thanh toán số.

Một số xu hướng nổi bật:

• Omnichannel: Mua sắm đa kênh kết hợp online và offline
• Live shopping: Mua sắm qua livestream với người thật giới thiệu sản phẩm
• AR/VR shopping: Dùng công nghệ thực tế ảo để thử hàng trực tuyến

Xu hướng này không chỉ thay đổi cách mua sắm mà còn ảnh hưởng đến cách thiết kế sản phẩm, tiếp thị và dịch vụ hậu mãi. Doanh nghiệp cần thích nghi bằng cách tích hợp các nền tảng kỹ thuật số và cá nhân hóa trải nghiệm người dùng.

Đạo đức trong mua sắm và tiêu dùng

Tiêu dùng đạo đức đề cập đến lựa chọn sản phẩm và dịch vụ dựa trên giá trị xã hội, môi trường và đạo đức thay vì chỉ dựa vào giá hay thương hiệu. Người tiêu dùng ngày nay ngày càng quan tâm đến việc sản phẩm họ mua có công bằng, nhân văn và thân thiện với hành tinh hay không.

Một số tiêu chuẩn phổ biến:

• Fairtrade: Cam kết sản phẩm có nguồn gốc công bằng, bảo vệ quyền lợi nông dân
• B Corp: Chứng nhận cho doanh nghiệp đạt tiêu chuẩn xã hội và môi trường cao
• Chứng nhận hữu cơ, không thử nghiệm trên động vật, thân thiện với môi trường

Người tiêu dùng có quyền và trách nhiệm định hình thị trường bằng lựa chọn tiêu dùng của mình. Mỗi quyết định mua hàng là một thông điệp gửi đến nhà sản xuất về điều mà xã hội mong muốn.

Tài liệu tham khảo

1. Corporate Finance Institute – Procurement
2. OECD – Household spending
3. Statista – Online shopping
4. World Bank – Procurement Guidelines
5. Good On You – Sustainable Shopping
6. Fairtrade International
7. B Corporation Official Site